Avrupa Birliği (AB), II. Dünya Savaşı sonrasında kıtada kalıcı barışı sağlamak ve ekonomik iş birliğini güçlendirmek amacıyla kurulmuştur. Temelleri 1948 yılında Benelüx Gümrük Birliği ile atılan birlik, 1993 yılında Maastricht Antlaşması ile bugünkü yapısına kavuşmuştur. AB’nin genişleme süreci, bir yandan bütünleşmeyi derinleştirirken, diğer yandan Avrupa’nın siyasi ve ekonomik etki alanını genişletmiştir.

Avrupa Birliği’nin Kuruluş Süreci

1. Benelux Gümrük Birliği (1948):

Malların serbest dolaşımını, ortak dış tarifeyi ve ticari iş birliğini amaçlayan ilk çok taraflı gümrük birliği deneyimidir. 1944 yılında üç ülke arasında imzalanıp 1948 yılında yürürlüğe girdi. Avrupa çapındaki ekonomik entegrasyonun mümkün olabileceğini gösteren bu birlikle Avrupa Birliği’nin temelleri atıldı.

İmzalayan ülkeler: Belçika, Hollanda ve Lüksemburg.

1. Paris Antlaşması (1951):

18 Nisan 1951 tarihinde altı ülke tarafından imzalanarak Avrupa Kömür ve Çelik Topluluğu (AKÇT) kuruldu. Savaşın temel kaynakları olan kömür ve çelik üzerinde ortak denetim sağlanarak savaşın önüne geçmek hedeflendi.

İmzalayan ülkeler: Fransa, Almanya, İtalya, Belçika, Hollanda ve Lüksemburg.

1. Roma Antlaşması (1957):

Üye ülkeler arasında gümrük birliği ve ortak pazar oluşturmak amacıyla 25 Mart 1957’de imzalandı iki adet topluluk kuruldu.

Kurulan topluluklar: Avrupa Ekonomik Topluluğu (AET) ve Avrupa Atom Enerjisi Topluluğu (EURATOM)

1. Maastricht Antlaşması (1993):

Sonradan katılan ülkeler de dahil olarak 12 ülkeyle 7 Şubat 1992’de imzalandı. 1 Kasım 1993’te yürürlüğe girerek Avrupa Birliği resmen kuruldu. Avrupa Ekonomik Topluluğu, Avrupa Birliği adını aldı. Avrupa vatandaşlığı, ortak dış politika ve para birimi (EURO) süreci başladı.

İmzalayan ülkeler: Kurucu ülkeler (Fransa, Almanya, İtalya, Belçika, Hollanda, Lüksemburg), Birleşik Krallık, İspanya, Portekiz, Danimarka, İrlanda ve Yunanistan.

1. Amsterdam Antlaşması (1997):

2 Ekim 1997 tarihinde Avrupa Birliği üyesi ülkelerce imzalandı ve 1992 yılında imzalanan Maastricht Antlaşması’nın koşullarında köklü değişikler yapıldı. Avrupa Parlamentosu’nun yetkileri artırıldı, Avrupa Birliği vatandaşlığı gibi konular üzerine yeni vurgular yapıldı.

1. Nice Antlaşması (2001):

Fransa’nın Nice kentinde gerçekleştirilen Avrupa Birliği Liderler Zirvesi sırasında, Avrupa Birliği’nin iki kurucu antlaşmasının (Roma ve Maastricht) koşullarını iyileştirmek ve düzenlemek için kabul edilip 26 Şubat 2001’de imzalandı. Reformlarla Avrupa Birliği’nin kurumlarını, birliğin genişleme sürecine ayak uydurabilmesi nedeniyle yenileyip güçlendirmek amaçlı yapıldı. Ortak para birimi olan EURO meselesinde de düzenlemeler yapıldı.

1. Lizbon Antlaşması (2007):

“Amsterdam Antlaşması ve Nice Antlaşması ile başlatılmış olan süreci, Birliğin etkinliğini ve demokratik meşruiyetini artırma ve eylemlerinin bütünlüğünü geliştirme vizyonu ile tamamlamak” amacıyla 13 Aralık 2007’de imzalandı. Avrupa Birliği’nin kurumsal yapısı yeniden düzenlendi. Avrupa Konseyi Başkanı ve Dış İlişkiler Temsilcisi görevleri tanımlandı.

1. Kuruluş Sürecindeki Bazı Kilit Aktörler ve Rolleri:

• Alcide de Gasperi: Savaş sonrası Avrupa entegrasyonunun bir parçası olarak Almanya ve Fransa arasında arabuluculuk yapan İtalyan Başbakanı.
• Helmut Kohl ve François Mitterrand: Alman Şansölyesi Helmut Kohl ve Fransız Cumhurbaşkanı François Mitterrand II. Dünya Savaşı sonrası iki ülke arasında uzlaşmayı sağladılar.
• Konrad Adenauer: Batı Almanya Şansölyesi; Almanya’nın Batı’yla bütünleşmesini sağladı ve Fransa-Almanya uzlaşmasının temelini attı.
• Anna Lindh: Avrupa entegrasyon sürecini destekleyen İsveç Dışişleri Bakanı ve insan hakları savunucusu.
• Altiero Spinelli: Federalist Hareketi kuran ve Avrupa anayasasının hazırlanmasını destekleyen İtalyan politikacı.
• Jean Monnet: Avrupa entegrasyonunun teorik mimarı; uluslarüstü kurumlar fikrini savundu ve Avrupa Kömür ve Çelik Topluluğu’nun oluşumunda kritik rol oynadı.
• Robert Schuman: Fransa Dışişleri Bakanı; “Schuman Deklarasyonu” nu (9 Mayıs 1950) yayımlayarak Avrupa Kömür ve Çelik Topluluğu’nun yolunu açtı.
• Johan Willem Beyen: Avrupa ortak pazarı ve gümrük birliği planını hazırlayan Hollandalı bankacı, iş adamı ve politikacı.
• Paul-Henri Spaak (Belçika): Roma Antlaşması’nın mimarlarından; Avrupa Ekonomik Topluluğu’nun kuruluşunda etkili oldu.
• Jacques Delors (Fransa): 1985-1995 arasında Avrupa Komisyonu Başkanı; tek pazar ve Euro’nun hazırlayıcısı.

Avrupa Birliği’nin Genişleme Süreci

1. Kopenhag Kriterleri (1993):

Avrupa Birliği’ne katılım, Kopenhag Kriterleri’ne uyum ile mümkündür. Üyelik için aday ülkelerin karşılaması gereken şartlar:

• Siyasi kriterler: İstikrarlı demokrasi, hukuk devleti, insan hakları ve azınlık haklarına saygı.
• Ekonomik kriterler: İşleyen bir pazar ekonomisi ve AB rekabetine dayanma kapasitesi.
• Avrupa Birliği müktesebatına uyum: AB yasalarını (Acquis communautaire) benimseme ve uygulama yeteneği.
• Entegrasyon Kapasitesi: Aday ülkenin kurumsal yapısı, bütçesel yükü, politika uyum gücü, siyasi birlik ve uyumu gibi potansiyelleri de göz önünde bulundurulur.

Örneğin, Batı Balkan Ülkeleri’ne (Arnavutluk, Bosna-Hersek, Karadağ, Kuzey Makedonya, Sırbistan, Kosova), çoğunlukla bölgesel iş birliği ve iyi komşuluk ilişkilerine ilişkin olmak üzere, sözde ‘İstikrar ve Ortaklık Süreci’ kapsamında üyelik için ek koşullar ortaya konuldu. Halen hiçbiri Avrupa Birliği’ne tam üye olamadı.

1. Genişleme Politikasının Zorlukları:

AB üyelik müzakerelerinde yeni bir başlığın açılması ya da kapanması için tüm üye ülkelerin oybirliği gerekir. Bu yüzden tek bir ülke süreci engelleyebilir. Bunun örnekleri yaşanmıştır:

• Fransa’nın Türkiye’yi Vetosu (1989, 2007 ve sonrası dolaylı)
• Yunanistan’ın Makedonya’yı Vetosu (2008)
• Fransa ve Hollanda’nın, Arnavutluk ve Kuzey Makedonya’yı Vetosu (2019)
• Bulgaristan’ın Kuzey Makedonya’yı Vetosu (2020-2022)
• Kıbrıs Rum Kesimi’nin Türkiye’ye Dolaylı Vetosu (Bazı görüşmeleri bloklama)

1. Genişleme Dalgaları:

Avrupa Birliği’nin genişleme süreci, tarihsel olarak farklı dönemlerde gruplar halinde gerçekleşmiştir. Bu süreç, siyasi ve ekonomik koşullara bağlı olarak şekillenmiştir.

• İlk Genişleme (1973): Avrupa Birliği’nin (O dönemki adıyla Avrupa Ekonomik Topluluğu) ilk genişlemesi 1973 yılında gerçekleşti. Bu dalgada İngiltere, İrlanda ve Danimarka birliğe katıldı. İngiltere’nin üyeliği özellikle önemliydi, ancak 2020 yılında Brexit süreciyle AB’den ayrıldı.
• Güney Avrupa’nın Katılımı (1981-1986): 1980’lerde genişleme, Güney Avrupa’ya doğru kaydı. Yunanistan (1981) AB’ye katılan ilk Doğu Akdeniz ülkesi oldu. Ardından İspanya ve Portekiz (1986) demokrasiye geçişlerinin ardından birliğe dahil oldu. Bu genişleme, Avrupa’nın siyasi istikrar arayışını yansıtıyordu.
• Soğuk Savaş Sonrası Büyük Genişleme (1995-2007): Soğuk Savaş’ın sona ermesiyle AB, Orta ve Doğu Avrupa ülkelerini kapsayan büyük bir genişleme dalgası yaşadı.

1995’te Avusturya, Finlandiya ve İsveç katıldı. Bu ülkelerin üyeliği, AB’nin tarafsız ülkeleri de kapsayacak şekilde büyüdüğünü gösterdi.

2004’te tarihin en büyük genişlemesi gerçekleşti. Polonya, Macaristan, Çek Cumhuriyeti, Slovakya, Slovenya, Litvanya, Letonya, Estonya, Malta ve Güney Kıbrıs Rum Kesimi birliğe katıldı. Bu genişleme, Doğu Blokunun çöküşünden sonra Avrupa’nın yeniden birleşmesini simgeledi.

2007’de Romanya ve Bulgaristan AB üyesi oldu. Bu genişleme, Balkanlar’ın AB ile bütünleşmesinde önemli bir adım oldu.

2013’te Hırvatistan, AB’nin 28. üyesi olarak katıldı. İngiltere’nin 2020’de ayrılmasıyla birlikte bu sayı 27’ye düştü. 2025 itibariyle üye ülke sayısı 27’dir.

Güncel aday ülkelerden Sırbistan, Karadağ, Arnavutluk, Kuzey Makedonya, Bosna-Hersek ve Kosova (potansiyel aday) ile müzakereler devam ediyor. Ukrayna ve Moldova 2022’de aday statüsü aldılar. Rusya-Ukrayna Savaşı, bu süreci hızlandırdı. Türkiye ile müzakereler devam etse de süreç çok yavaş ilerliyor.

• Genişlemenin Geleceği: AB’nin genişleme politikası, özellikle Batı Balkanlar ve Doğu Avrupa odaklı olmaya devam ediyor. Ancak hukuk devleti, demokrasi standartları ve ekonomik uyum konularındaki tartışmalar, yeni üyeliklerin hızını belirliyor.

KRONOLOJİK SIRAYA GÖRE AVRUPA BİRLİĞİ’NE KATILAN ÜLKELER

Kaynakça

• Avrupa Birliği Tarihçesi (EU Official Website)

https://european-union.europa.eu/principles-countries-history/history-eu_en

• AB Genişleme Politikaları (European Commission)

https://enlargement.ec.europa.eu/enlargement-policy_en

• Avrupa Birliği Genel Bilgi – Wikipedia

https://tr.wikipedia.org/wiki/Avrupa_Birli%C4%9Fi